Dünyaca ünlü mimar Zaha Hadid, Mart 2016’da Miami’deki bir hastanede kalp krizi geçirerek, 65 yaşında hayata veda ettiğinde, tüm mimarlık camiası şaşkına döndü.
31 Ekim 1950’de Irak’ta doğan, eğitimini Beyrut’ta tamamlayan, eğimli, zarif ve bir o kadar da karmaşık tasarımlarıyla ün kazanan ve “Kavislerin Kraliçesi” olarak tanınan tasarımcı, döneminin bir efsanesidir. Dünya genelinde birçok tasarım işi olan Hadid, 2004’te Pritzker Ödülünü kazanmış, 2016’da İngiliz Mimarlar Kraliyet Enstitüsünden (RIBA) altın madalya almış, mimarlık mesleğinde uzun yıllardır devam eden erkek hegemonyasına son vermiş ve mesleğinin tutucu kısıtlamalarını yerle bir etmiştir.
Norman R. Foster Konuk Profesörlük Programıyla Yale Mimarlık Okulunda görev alan, tümüyle kendisine özgü bir vizyona ve mimari anlayışa sahip olan Zaha Hadid, aynı okulda Dekan Yardımcısı ve Kıdemli Öğretim Görevlisi olan Phil Bernstein’a göre, sektördeki tüm önyargılara rağmen mimarlığa yön vermiştir. Bernstein, “Hadid, mimar olarak benimsediği istisnai yaklaşımın, kendisinin bir kadın olmasıyla bağdaştırılmasından, bana göre büyük bir rahatsızlık duyuyordu,” diyor.
Hadid’in tasarımları arasında, 2012 Yaz Olimpiyat Oyunları için tasarladığı Londra Su Sporları Merkezi, Pekin’deki Galaxy SOHO adlı iş merkezi, Azerbaycan’da bulunan Haydar Aliyev Kültür Merkezi ve Cincinnati’deki Rosenthal Çağdaş Sanatlar Merkezi bulunuyor. Bernstein’a göre, Hadid, forma ve özellikle parametrik form üretimine benzersiz bir ilgi duyuyordu. Kavisli, sanki istikrarsız ve devrilecekmiş gibi görünen ve zaman zaman adeta toprağın içinden yükselen eserler, kolayca betimlenemiyor. Hadid’in tasarımları, onun Rus Konstrüktivistlerine duyduğu ilgiden, Beyrut Amerikan Üniversitesindeki matematik öğreniminden; ve erken dönem eskizlerinden ve resimlerinden izler taşıdığı düşünülüyor.
Berstein, o dönemlerle ilgili şunları ifade ediyor: “Zaha, inanılmaz bina formları resmetmeye başlamıştı, o zamanlar kimse bu tabloların ciddiye alınacağını düşünmüyordu, ancak ardından bir iş aldı. Hong Kong’taki bir kulübün tasarımı için açılan bir yarışmayı kazandı; bu olay onun kariyerinde bir sıçramaya neden oldu ve bir daha geriye hiç bakmadı.
Hadid’in Kowloon tepelerindeki özel sağlık kulübü için açılan ihaleyi kazanan teklifi, Kübist tarzda bir araya getirilmiş, bir uçurumun kenarından uzanan konsol kirişlerinden oluşuyordu. Bu yapı hiçbir zaman inşa edilmese de yaratıcı bir süreci ortaya çıkararak, Hadid’in gelecek vaat eden genç bir mimar olarak öne çıkmasını sağladı. Zaha Hadid Architects’in (ZHA) İç Mimarlık Direktörü Kar-Hwa Ho bu süreci, “zihin ve el arasındaki çift yönlü bir ilişki” olarak betimliyor.
Ho’nun Hadid’le ilişkisi 30 yıldan daha eskiye dayanıyor. Londra’daki Mimarlık Derneğinin Mimarlık Okulunda Hadid’in öğrencisi olan Ho, daha sonra ZHA’daki bir mimar olarak, Hadid’in tamamladığı ilk proje olan, Almanya’nın Weil am Rhein şehrindeki Vitra İtfaiye İstasyonunun tasarım ekibinde yer almıştır.
Vitra’ya ait mobilya fabrikasının neredeyse yarısı yıldırım nedeniyle çıkan bir yangında küle döndükten sonra, şirketin Yönetim Kurulu Başkanı Rolf Fehlbaum tarafından yaptırılan bu dikkat çekici yapı, köşeli betonarme duvarlardan ve sivri uçlu bir çatıdan oluşuyor. Ho, Hadid’in, tasarım ekibindeki mimarlara ilham veren azmi ve kararlılığı olmasa, itfaiye istasyonunun ölçeğini ve sembolik gücünü böylesine başarılı bir şekilde ortaya koyamayacağını düşünüyor.
Ho, şunları ifade ediyor: “Birçok insan yalnızca eseri görüyor. Fakat, eserler daima kişiye özgüdür ve yaratıcısından bağımsız değerlendirilemez. Zaha, modeller ve çizimlerle denemeler yaparak, bizi sürekli projenin sınırlarını zorlamaya teşvik ediyordu. Geriye baktığımda, onun her yönüyle bir öğretmen olduğunu düşünüyorum.”
Ho, ZHA ofisinin daha ilk günlerinden beri bir atölye olarak işlediğini anlatıyor. Şu anda şirketin başında Hadid’in uzun yıllar boyunca ortaklık ettiği Patrik Schumacher bulunuyor. O dönemde şirketi Schumacher’le birlikte yöneten Hadid, aldığı büyük işlerdeki önemli görevleri genç mimarlara emanet ederdi. İzometrik izdüşümlerin, bükümlerin, oyukların ve alttan görünüşlerin bitmek bilmez bir şekilde tekrarlanmasıyla evrim geçiren tasarımlar, Ho’nun dediğine göre, genelde beklenmedik keşifleri ve tesadüfi hataları beraberinde getiriyordu.
Ho’ya göre, üzerindeki el yazması temizlenerek yeniden kullanılan bir parşömen misali, düzeltilen hataların yapıda yer alması fikri çok ilginç. Bir şeyler ters gittiğinde ortaya çıkan hatalar, beraberinde başka bir katman, düşünce ya da öneri getirerek, düşünce sürecini nasıl düzeltmemiz gerektiğini ortaya koyuyordu.
Bernstein’a göre, daha sonra, Hadid’in parametrik tasarımlarındaki nüansları ve yapısal talepleri ifade etmekte, Autodesk Maya ve 3ds Max gibi yazılım araçları önemli bir rol oynamaya başladı. Ho, “Her halükarda hiç değişmeyen şey, mimarinin insanların hayatını iyi yönde değiştirebileceğine dair topyekun inanıştı,” diyor.
New York merkezli mimarlık firması Robert A.M. Stern Architects’in kurucu ortağı Robert Stern, bu inancın iyimserliğini paylaşıyor. Hadid ile Stern, Mimarlık Derneğinin bir akşam yemeğinde tanışmıştı. O zamanlar “zeki ve sessiz” bir öğrenci olan Hadid’i, Columbia’da öğretmenlik yaptıktan çok daha sonra, 2002’de Yale Mimarlık Okulunun o dönemki dekanı Stern, aynı okula konuk profesör olarak atamıştır.
Hadid’le tamamen farklı mimari felsefeleri benimsediklerini kabul eden Stern, kendi yaklaşımının bağlama yönelik duyarlılıktan kaynaklandığını; Hadid’in ise kendi bağlamlarını yaratan olağanüstü objelerin tasarımına ilgi duyduğunu belirtiyor. “Onunla tamamen zıt kutuplardaydık, fakat bunun bir önemi yok,” diyen Stern’e göre, “Mimarlık evinin pek çok odası vardır.”
Hadid ve Stern, sık sık New Haven’daki Midpoint İstanbul Fine Dining restoranında bir araya gelirmiş. Hadid, Issey Miyake tasarımı şık elbiselerle boy göstererek, kıvrak zekası ve anlayışıyla öğrencileri ve öğretim görevlilerini büyülermiş. Stern, “Hadid tam bir divaydı, ondan böyle bahsederdik. Aslında çok az sayıda mimar etkili olmayı başarıyor. Ben başarıyorum. Philip Johnson başardı. Sessiz ve mütevazı tarzıyla Frank Gehry de etkileyici olmayı başarıyor. Birçok mimar pek sıkıcıdır.”
Oysa Hadid ile “sıkıcı” kelimesi yan yana bile gelemez. Stern’e göre, Hadid’in kariyerinin çizdiği eğri onun, New York gibi şehirlerde, 520 Batı, 28. Cadde’de bulunan ve High Line parkına bakan, eğimli camdan ve metalden bir konut kulesi dahil, inanılmaz projeleri hayata geçirmesini sağladı. Gökdelenlerden konser salonlarına, Hadid’in cüretkâr, tektonik yapıları, hayata geçirilebileceklere dair olasılıkları genişletti.
Bernstein, “Bu oyunu, erkek yıldız tasarımcıların oynadığı gibi oynuyordu,” diyor. “Düşündüğü şeyin doğru mu yanlış mı olduğuna dair inanılmaz güçlü görüşleri vardı. Tasarımlarını inşa ettirdi. Forma duyduğu ilgiyi destekleyecek, inanılmaz derecede güçlü bir şirket kurdu. Binalar ve ürünler yaptı. Çok yazdı. Çok şey öğretti. Çok ders verdi. Aynı zamanda, en az herkes kadar, hatta daha iyi bir şekilde mimarlık mesleğini sürdürdü.
