Kanunî Sultan Süleyman’ın emriyle Mimar Sinan tarafından 1550-1557 yılları arasında inşa edildi.
Klasik osmanlı mimarisinin en büyük eserlerinden biri olan bu cami, Mimar Sinan’ın ikinci önemli camisidir.
Yapımına 60 yaşında başlamış olduğu bu camiyi Sinan, kalfalık eseri olarak sayar.
Boğaz ve Haliç’e hakim bir tepe üzerinde yer alan cami, çevresindeki binalarla birlikte büyük bir külliye halindedir.
Bu külliye, İstanbul’da Fatih külliyesinden sonra kurulmuş ikinci büyük külliyedir.
Külliyenin merkezini meydana getiren caminin planı, biri avlu öteki esas cami olmak üzere iki kareden meydana gelen bir dikdörtgen biçimindedir.
İç avlunun, biri ön cephede ve ortada, ötekiler yan cephelerde olmak üzere üç kapısı vardır.
Orta kapı, anıtsal ve yüksek bir taç kapı şeklindedir; kitabeleri, stalaktitleri ve yarım sütunlarıyla tek başına mimari bir eser sayılabilir.
Bu ilgi çekici kapının iki yanında, üçer sırada 12 pencere ve edalar vardır.
Dikdörtgen planlı iç avlunun zemini mermer döşelidir: bu avluyu 28 mermer ve pembe granit sütuna oturan sivri kemerli, 28 kubbeli bir revak çevirir.
Revak sütunlarının stalaktitli başlıklarının uyumlu ve oranlı bir görünüşü vardır.
Revak kubbelerinde geç devirlerdeki onarımlar sırasında yapılmış olan barok üslûplu kalem işleri görülür.
Avlu kısmının en önemli süslemesi, son cemaat yerindeki 10 pencerenin üzerinde bulunan çini dekorlardır.
Hepsi aynı üslûpta ve aynı motiflerle yapılmış panolar şeklinde olan bu çiniler, XVI. yy.ın en güzel örnekleridir.
özellikle panoların köşelerindeki üçgenlerde görülen kırmızı renk, bu dönemin en güzel mercan kırmızısıdır.
Bu panolarda yer alan ve Kur’andan alınmış ayetlerden meydana getirilen yazılar da devrin ünlü hattatı Karahisarlı Hasan Efendi tarafından yazılmıştır.
Avlunun ortasında yer alan dikdörtgen planlı mermer şadırvan, oymaları ve bronz şebekeleri bakımından ilgi çekicidir.
Avlunun dört köşesinde dört minare vardır.
Bunlardan avlunun ön cephesinde iki köşede olanlar kısa ve ikişer şerefeli, cami tarafında bulunan öteki ikisi ise daha uzun ve üçer şerefelidir.
Mimar Sinan, bu dört minareyle Kanuni Sultan Süleyman’ın fetihten sonraki dördüncü padişah, dört minaredeki 10 şerefeyle Osmanlı padişahlarının onuncusu olduğunu ifade etmiştir.
Bu minarelerin ilgi çekici bir özelliği de aynı boyda olmamalarıdır.
Mimar Sinan, kubbeye yakın olan minareleri uzun, ötekileri kısa yapmakla camiye, piramit şeklinde bir görünüş kazandırmıştır.
Minarelerin gövdesi yivlidir, yivlerin araları oyma süslerle doldurulmuştur.
Avludan camiye cephede ve yanlarda bulunan kapılardan girilir.
Bütün olarak düzgün kesme taştan inşa edilmiş olan cami, üç sahınlıdır ve kareye yakın bir plan gösterir.
63 X 68 m boyutlarında olan iç kısmın üzerinde, yerden yüksekliği 53 m olan 25,5 m çapında büyük bir merkezi kubbe örter.
Dört büyük kalın payeye oturan bir merkezi kubbenin geçişi, düz pandantiflerle sağlanmıştır.
Kasnağında yuvarlak kemerli otuz iki pencere vardır. Kubbe kasnağındaki bu pencerelerle cami duvarlarındaki öteki pencereler iç kısma büyük bir aydınlık kazandırır.
Kubbenin açılma kuvvetini karşılamak için mihrap ve ana kapı yönünde merkezi kubbenin iki yanına birer yarım kubbe yapılmış ve bunların da yanlara açılma kuvvetini karşılamak için merkezi kubbeyi taşıyan dört büyük payeden, kuzey ve güney yanlarda bulunanlar birer kemerle birleştirilerek içleri pencereli ayna duvarlarıyle doldurulmuştur.
Bu ayna duvarları, payelerin arasında bulunan çok büyük ikişer sütun taşır.
Bu sütunlardan biri İskenderiye’den, biri Baalbek’ten, biri de Topkapı sarayı yakınından; dördüncüsü Kıztaşı’ndan getirilmiştir.
Payeler arasına yapılan bu kemerli sistem, ayrıca yine kemerlerle yan duvarlara bağlanmıştır.
Böylece Mimar Sinan, aynı şekilde bir merkezi kubbeyle yanındaki iki yarım kubbesi olan Ayasofya’daki yanlara açılmayı Önlemek üzere yapılan takviye payandalarının dıştan görünen ağır durumunu burada gözden saklamayı başarmıştır.
Yan neflerin üzeri, çapları birbirine eşit olmayan beş kubbeyle örtülüdür.
Caminin bütün bu kısımlarıyla çok kalabalık bir cemaatin toplu olarak ibadet edeceği geniş ve ferah bir mekân vardır.
Caminin içine girilince ilk göze çarpan da bu geniş mekân ve kubbenin yüksekliğidir. Mimar Sinan bu camide mimari bütünlüğün ve geniş mekânın yanı sıra akustik durumu da düşünmüş ve bunu başarmıştır.
Camide büyük kubbenin bir tarafında çıkan hafif bir ses, öteki taraftan duyulur.
Akustik düşünülerek, bütün kubbeler, çift kubbe şeklinde yapılmıştır; merkezi kubbeye, ağızları içeriye doğru açık durumda ve derinlikleri 50 m, ağızları 5 m olan 64 küp yerleştirilmiştir.
Bu küpler ayrıca küçük kubbelerin köşelerine ve stalaktitlerin altına da konulmuştur.
Bunlardan başka caminin zemininde de sesi yansıtmaya yarayan tuğladan boşluklar vardır.
Caminin hava değiştirme düzeni de ilgi çekicidir.
Cümle kapısının içeri açılan kısmında, üstte bulunan küçük bir odanın altında dört pencereyle içeriye ve dışarıya doğru dörder küçük menfez vardır.
Hepsi birden açılınca meydana gelen hava akımı caminin havasını çabuk ve kolaylıkla temizler.
Caminin mimarisi kadar, Klasik devrin en güzel örneklerini taşıyan süslemesi de son derece önemlidir. Caminin içinde ilk göze çarpan süsleme, mihraptaki çini dekorudur.
Bu çiniler, motifleri, renkleri ve teknikleri bakımından XVI. yy. osmanlı çinilerinin en güzel örnekleridir.
Mihrabı çeviren ve üst kısımda duvarları kaplayan çinilerde, büyük birer daire içine ve lâcivert zemin üzerine beyaz renkte çok düzgün istif edilmiş nesih yazıyla Elham suresi, köşelerde ve üstte beyaz zemin üzerine çok renkli olarak nar çiçeği, rumiler ve öteki çiçeklerden meydana gelen bir dekor görülür.
Bu çini dekorun ortasında, mermer mihrap yükselir.
Mihrap, iki yanda iki kabartma oluklu ve stalaktit kaideli sütunlarla tek parça olarak yapılmıştır, stalaktitler altın yaldızlıdır.
Ayrıca mihrabın yanındaki alemlerin boşluğunda ve mihrabın iç kısmında altın yaldızla yazılmış yazılar yer alır.
Mihrap duvarlarında, üst pencerelerdeki renkli camlardan sadece üstten ikisinin sonradan yapıldığı anlaşılır.
Mihrap kadar güzel işlenmiş olan mimberin köşeleri ve stalaktitli kısımları kabartma olarak süslenmiştir. Hünkâr mahfili de mermer işçiliği bakımından önemlidir.
Özellikle, mahfili çeviren kafes şeklindeki mermer şebeke ilgi çekicidir.
Caminin süsleme özellikleri içinde yazılar ve cümle kapılarıyla pencere kanatlarında görülen oymacılık, fildişi ve sedef kakma örnekleri, devrin üslûbunu yansıtan eserlerdir.
