Osmanlı devletinde eğitim ve öğretim; klasik kurumlar ve yeni öğretim kurumları başlıkları altında incelenebilir.
Klasik kurumlar; Mahalle mektepleri, Medreseler, Devşirme eğitim ocakları (Kapıkulu ve Enderun ocakları), Lonca Teşkilatları'ndan oluşmuştur.
Yeni yönetim kurumları ise Mühendishaneler, Mektebler, İptadailer (İlkolullar), Rüştiyeler (ortaokullar), İdadiler (liseler) ve Darül Funun-u Aliyeler (Fen edebiyat fakülteleri)'den oluşmuştur.
Klasik kurumlar kısaca şu şekilde özetlenebilir:
Medreseler: Osmanlı Devleti'nin en önemli eğitim kurumunu medreseler oluşturmuştur. Din eğitimine ağırlık veren medreselerde telvih, miftah ve haşiye-i tecrid ismi altında üç dereceli eğitim ve öğretim görevi yerine getirmişlerdir.
Fatih Sultan Mehmet Han İstanbul'un fethinden sonra ilk kez tüm bilgilerin okutulduğu büyük bir medrese yaptırmıştır. Medarisi Semaniye (sekizli medreseler) ismi verilen bu okulda haşiye-i tecrid, miftah, telvih, hariç ve dahil ismi altında beş dereceli eğitim ve öğretim görevi yerine getirilmeye başlamıştır.
Osmanlı Devleti'nde medreselere ilave olarak; saray, askeri okullar, Bab-ı Ali okulu ve Halk okulları da kurulmuş ve eğitim, öğretim faaliyetleri icra edilmiştir.
Saray okulları hükümet ve askerlik işlerinde çalışacak olan şehzadeler, devşirmeler ve memurlar için kurulmuştur. Topkapı Sarayı'ndaki Şehzadegah Okulu, Enderun ve Meşlihane Saray Okulları'nın önde gelenlerindendir. Askeri okullardan öne çıkan Mehterhane adı verilen müzik okuludur.
Devletin memur yetiştiren okulu ise; en yüksek hükümet dairesi Bab-ı Ali adı verilen kurumun okul niteliği taşıyan Divan-ı Hümayun Kalemi, Tercüme Odası ve Ketküda Bey Dairesi ismiyle adlandırılan okullarıdır. Halk okulları ise yalnızca Türk ve Müslümanların eğitim ve öğrenim gördüğü, çoğu mahallede bulunan eğitim yuvalarından teşkil edilmiştir. İlk kademe öğrenim kurumları olan Halk okulları; 5-6 yaşlarında kız ve erkek çocuklarının okutulduğu sıbyan okullarından oluşturulmuştur. Tüm bu kurumların yanı sıra azınlıklarında kendi dillerinde eğitim ve öğretim icra eden kurumları bulunmuştur.
Yeni yönetim kurumları ise kısaca şu şekilde özetlenebilir:
Osmanlı Devleti'nde II. Mahmut tarafından zorunlu hale getirilen ilköğretim İstanbul haricinde pek uygulanamamıştır. Osmanlı Devleti öğretim kurumlarında ilköğretimlere (Anaokulu) Sıbyan Mektebi, ilkokullara İptidai, ortaokullara ise Rüşdiye adı verilmiştir.
Osmanlı Devleti'nde 18 'inci yüzyıldan itibaren mühendishaneler açılmaya başlamıştır. Askeri amaçlar için açılan bu okullarda Osmanlı Ordusu'na teknik eleman yetiştirme faaliyetleri icra edilmiştir. Mekteb olarak ise 1827 yılında tıp alanında eğitim veren Mekteb-i Tıbbiye ve 1837 yılında askeri alanda uzmanlık eğitimi veren Mekteb-i Harbiye bu okulların önde gelenlerindendir.
Gülhane Hatt-ı Hümayun'un ilan edilmesinden sonra eğitim ve öğretim faaliyetlerinde değişimler gözlemlenmeye başlamıştır. 1838 yılında Rüştiye adı verilen ortaokullar açılmıştır. Mekteb-i Edebiye okulunda devlet dairelerine memur, Mekteb-i Adliye okulunda ise Bab-ı Ali'ye ve Bab-ı Defterdarlığı'na devlet memuru yetiştirilmeye başlanmıştır.
Osmanlı Devleti'nde eğitim ve öğretim için açılan okullar ve yapılan faaliyetler kısaca şu şöyledir.
1. 1845 yılında eğitim ve öğretim faaliyetlerini düzene koymak için Muvaakkat Meclisi Maarif açılmıştır.
2. Darülfunun için hazırlıklar başlatılmıştır.
3. 1847 yılında Mekatib-i Umumiye Nezareti (Genel Okullar Balanlığı) kurulmuştur.
4. 1849 yılında üç yıllık Darül Maarif açılmış ve devlet memuru yetiştirmeye başlamıştır.
5. 1851 yılında akademik eğitim veren Encümen-i Daniş açılmıştır.
6. 1858 yılında İnas Rüştiyeleri kız çocuklarına eğitim vermek maksadıyla açılmıştır.
7. Mülkiye görevlileri yetiştirmek için Mekteb-i Mülkiye açılmıştır.
8. 1861 yılında ilk Kız Rüşdiyesi (ortaokul) açılmıştır.
8. 1863 yılında ilk Osmanlı Darülfunun açılarak Darülmaarif'ten yetişen öğrencilerin öğrenim hayatlarına devam etmesi sağlanmıştır.
9. 1868 yılında Galatasaray Sultanisi okulu açılmıştır.
10. 1872 tarihinde Rüştiyelerin devamı olarak nitelendirilen İdadiler açılmıştır.
11. 1876 tarihinde Darül Muallimat (Kız Öğretmen Okulu) açılmıştır.
12. Mesleki eğitim vermek amacıyla Ebe okulu (1842), Darülmuallimen ve Ziraat okulları (1847), Orman okulu (1858), Telgraf okulu (1860), Sanayi okulu (1864) açılmıştır.
II. Meşrutiyetten sonra ise 1912 yılında Tahsil-i İptidai Kanunu Muvakkati çıkarılmış ilkokul düzeni kurulmuş ve eğitim, öğretim faaliyetleri düzene sokulmuştur. I. Dünya Savaşı sonrasında kız çocuklarının eğitimi için İras Darülfünunu açılmış ve İstanbul Darülfünunu güçlendirilerek Batı üniversiteleri türünde bilimsel çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.
Klasik kurumlar; Mahalle mektepleri, Medreseler, Devşirme eğitim ocakları (Kapıkulu ve Enderun ocakları), Lonca Teşkilatları'ndan oluşmuştur.
Yeni yönetim kurumları ise Mühendishaneler, Mektebler, İptadailer (İlkolullar), Rüştiyeler (ortaokullar), İdadiler (liseler) ve Darül Funun-u Aliyeler (Fen edebiyat fakülteleri)'den oluşmuştur.
Klasik kurumlar kısaca şu şekilde özetlenebilir:
Medreseler: Osmanlı Devleti'nin en önemli eğitim kurumunu medreseler oluşturmuştur. Din eğitimine ağırlık veren medreselerde telvih, miftah ve haşiye-i tecrid ismi altında üç dereceli eğitim ve öğretim görevi yerine getirmişlerdir.
Fatih Sultan Mehmet Han İstanbul'un fethinden sonra ilk kez tüm bilgilerin okutulduğu büyük bir medrese yaptırmıştır. Medarisi Semaniye (sekizli medreseler) ismi verilen bu okulda haşiye-i tecrid, miftah, telvih, hariç ve dahil ismi altında beş dereceli eğitim ve öğretim görevi yerine getirilmeye başlamıştır.
Osmanlı Devleti'nde medreselere ilave olarak; saray, askeri okullar, Bab-ı Ali okulu ve Halk okulları da kurulmuş ve eğitim, öğretim faaliyetleri icra edilmiştir.
Saray okulları hükümet ve askerlik işlerinde çalışacak olan şehzadeler, devşirmeler ve memurlar için kurulmuştur. Topkapı Sarayı'ndaki Şehzadegah Okulu, Enderun ve Meşlihane Saray Okulları'nın önde gelenlerindendir. Askeri okullardan öne çıkan Mehterhane adı verilen müzik okuludur.
Devletin memur yetiştiren okulu ise; en yüksek hükümet dairesi Bab-ı Ali adı verilen kurumun okul niteliği taşıyan Divan-ı Hümayun Kalemi, Tercüme Odası ve Ketküda Bey Dairesi ismiyle adlandırılan okullarıdır. Halk okulları ise yalnızca Türk ve Müslümanların eğitim ve öğrenim gördüğü, çoğu mahallede bulunan eğitim yuvalarından teşkil edilmiştir. İlk kademe öğrenim kurumları olan Halk okulları; 5-6 yaşlarında kız ve erkek çocuklarının okutulduğu sıbyan okullarından oluşturulmuştur. Tüm bu kurumların yanı sıra azınlıklarında kendi dillerinde eğitim ve öğretim icra eden kurumları bulunmuştur.
Yeni yönetim kurumları ise kısaca şu şekilde özetlenebilir:
Osmanlı Devleti'nde II. Mahmut tarafından zorunlu hale getirilen ilköğretim İstanbul haricinde pek uygulanamamıştır. Osmanlı Devleti öğretim kurumlarında ilköğretimlere (Anaokulu) Sıbyan Mektebi, ilkokullara İptidai, ortaokullara ise Rüşdiye adı verilmiştir.
Osmanlı Devleti'nde 18 'inci yüzyıldan itibaren mühendishaneler açılmaya başlamıştır. Askeri amaçlar için açılan bu okullarda Osmanlı Ordusu'na teknik eleman yetiştirme faaliyetleri icra edilmiştir. Mekteb olarak ise 1827 yılında tıp alanında eğitim veren Mekteb-i Tıbbiye ve 1837 yılında askeri alanda uzmanlık eğitimi veren Mekteb-i Harbiye bu okulların önde gelenlerindendir.
Gülhane Hatt-ı Hümayun'un ilan edilmesinden sonra eğitim ve öğretim faaliyetlerinde değişimler gözlemlenmeye başlamıştır. 1838 yılında Rüştiye adı verilen ortaokullar açılmıştır. Mekteb-i Edebiye okulunda devlet dairelerine memur, Mekteb-i Adliye okulunda ise Bab-ı Ali'ye ve Bab-ı Defterdarlığı'na devlet memuru yetiştirilmeye başlanmıştır.
Osmanlı Devleti'nde eğitim ve öğretim için açılan okullar ve yapılan faaliyetler kısaca şu şöyledir.
1. 1845 yılında eğitim ve öğretim faaliyetlerini düzene koymak için Muvaakkat Meclisi Maarif açılmıştır.
2. Darülfunun için hazırlıklar başlatılmıştır.
3. 1847 yılında Mekatib-i Umumiye Nezareti (Genel Okullar Balanlığı) kurulmuştur.
4. 1849 yılında üç yıllık Darül Maarif açılmış ve devlet memuru yetiştirmeye başlamıştır.
5. 1851 yılında akademik eğitim veren Encümen-i Daniş açılmıştır.
6. 1858 yılında İnas Rüştiyeleri kız çocuklarına eğitim vermek maksadıyla açılmıştır.
7. Mülkiye görevlileri yetiştirmek için Mekteb-i Mülkiye açılmıştır.
8. 1861 yılında ilk Kız Rüşdiyesi (ortaokul) açılmıştır.
8. 1863 yılında ilk Osmanlı Darülfunun açılarak Darülmaarif'ten yetişen öğrencilerin öğrenim hayatlarına devam etmesi sağlanmıştır.
9. 1868 yılında Galatasaray Sultanisi okulu açılmıştır.
10. 1872 tarihinde Rüştiyelerin devamı olarak nitelendirilen İdadiler açılmıştır.
11. 1876 tarihinde Darül Muallimat (Kız Öğretmen Okulu) açılmıştır.
12. Mesleki eğitim vermek amacıyla Ebe okulu (1842), Darülmuallimen ve Ziraat okulları (1847), Orman okulu (1858), Telgraf okulu (1860), Sanayi okulu (1864) açılmıştır.
II. Meşrutiyetten sonra ise 1912 yılında Tahsil-i İptidai Kanunu Muvakkati çıkarılmış ilkokul düzeni kurulmuş ve eğitim, öğretim faaliyetleri düzene sokulmuştur. I. Dünya Savaşı sonrasında kız çocuklarının eğitimi için İras Darülfünunu açılmış ve İstanbul Darülfünunu güçlendirilerek Batı üniversiteleri türünde bilimsel çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.
